پیش از اسلام
استان مرکزی در منطقه‌ای واقع شده‌است که در زمان‌های قدیم به آن ماد بزرگ، در اوایل دوره اسلامی ایالت جبال و در سده‌های بعد عراق عجم می‌گفتند. نام جبال برای اوّلین بار توسط اعراب به کوهستان‌های مغرب ایران نسبت داده شد. در دوره سلجوقیان، خلفای عباسی لفظ عراق عجم (به معنای عراق غیر عرب) را به مناطق غربی ایران نسبت دادند.
مادها
زمانی که آریایی‌ها وارد ایران شدند که متشکل از سه طایفه یا قوم بودند. گروهی با نام قوم پارس در مناطق جنوبی کشور مستقر شدند، گروه دوم پارت‌ها بودند که در قسمت شرقی ایران ساکن شدند و گروه سوم مادها بودند که در مرکز و غرب ایران سکنی گزیدند.
بنا بر تحقیقات تاریخی، در گذشته سرزمین ماد به سه بخش عمده تقسیم شده بود:
ماد آتروپاتن یا ماد علیا یا ماد کوچک.
ماد سفلی یا ماد بزرگ (که امروزه قسمت بزرگ آن را استان مرکزی تشکیل می‌دهد).
ناحیه پارتاکنا (استان اصفهان امروزی).
برای بررسی و چگونگی پیشرفت و توسعه در هر مکانی نیاز به اطلاعات جغرافیایی و تاریخی آن ناحیه از زمان یکجانشینی و توسعه روستا و پیدایش شهر است اما به دلیل جنگ‌ها و هجوم اقوام وحشی و خارجی به سرزمین ماد سفلی، اسناد و نوشته‌ها و آثاری که به‌طور وضوح مبین زندگی و تمدن آن دوران در استان باشد از بین رفته‌است، به عنوان مثال:
از خط نوشته دوران ماد، در داخل ایران چیز زیادی باقی نمانده، تنها سند مهم زبان تاتی است که از شاخه‌های زبان مادی بوده و اکنون در بخش‌هایی از استان مرکزی (منطقه وفس) در کمیجان با آن زبان سخن می‌گویند.
تمام سنگ نوشته‌ها و الواح مکشوفه مربوط به دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی است و آن‌ها توجهی به آثار و تمدن قوم ماد نداشتند.
یورش‌های مداوم ۴۶ ساله قوم آشور به سرزمین ماد که سبب ویرانی شهرها و شهرک‌ها شد. بسیاری از تپه‌های تاریخی به احتمال قوی بازمانده آن دوران هستند.
هجوم بیست و پنج ساله سکاها به ماد سفلی و ویرانی شهرها و شهرک‌ها.
ویرانگری‌های اسکندر مقدونی در قسمتی از غرب ایران و ناحیهٔ ماد و نابودی کلیه نوشته‌های تاریخی و فرهنگی و اجتماعی به زبان مادی.
دگرگونی و تغییر خط و الفبا از پارسی باستان به هخامنشی و سپس به پهلوی ساسانی و پهلوی اشکانی.
حمله اعراب به ایران و سپس تهاجم ترکان و مغولان که موجب شد تمامی کتاب‌های مذهبی، علمی، تاریخی و فرهنگی سوزانده شود یا درون رودخانه ریخته شود.
هخامنشیان
در دوران هخامنشیان سرزمین ایران بنا به نوشتهٔ هرودت بیست ساتراپ تقسیم می‌شده‌است، که ماد سفلی (از ری تا همدان) که کمیجان امروزی جزء ساتراپ دهم بوده‌است. فهرست بیست‌گانه ساتراپ‌های ایران با توجه به تاریخ هرودت و سنگ نبشته‌های بیستون کشف شده‌است. استان مرکزی در روزگار هخامنشیان بخشی از ایالت مادها (ساتراپ دهم) و قسمت‌هایی از جنوب آن بخشی از سرزمین الیمائیس به‌شمار می‌رفته‌است. این استان در شمار کوست خوربران (یعنی جایی که خورشید از آنجا می‌رود) بوده‌است.
ساتراپ دهم که استان مرکزی کنونی بیشترین مساحت و مهم‌ترین بخش آن را تشکیل می‌داده‌است، اهمیت این ناحیه را در زمان قبل از اسلام معلوم می‌نماید و از طرف دیگر هر گونه تصمیم‌گیری و فرمان‌های حکومتی، نوع معیشت، تخصص‌ها، حوزه‌های فرهنگی و اقتصادی و رشد و توسعه از هر نظر در ساختار تمدن آریایی آن زمان مشمول ساتراپ دهم نیز می‌شده‌است.