نوای محرم این روزها در کوچه ها طنین انداز و قصه تکرار نشدنی و بی بدیل مردانگی و شجاعت انسانی آزاده و حق طلب دوباره بر زبان‌ها جاری شده است.
محرم که می رسد مردم در جای جای ایران
با برپایی مراسم عزاداری، عشق و ارادت خود را به سالار شهیدان و یاران
باوفایش نشان می دهند؛ آئینی که از پدران و گذشتگان خود به ارث برده‌اند.
مقدمه …
در مذهب شیعه یکی از مهمترین مناسک جمعی،
عزاداری ماه محرم است که هر سال در قالب حرکت و جریانی مردمی و البته بسیار
پرشور برگزارمی شود، آیین های فرهنگی و مذهبی در ایران مثل رخدادی هستند
که ریشه در باورها و اعتقادات آحاد جامعه دارند و از نسلی به نسل دیگر
منتقل شده اند.
مردم استان مرکزی هم در شهرها و روستاهای مختلف آیین‌های مختلفی دارند.
همزمان
با سراسر کشور، کوچه ها و خیابان های شهرهای استان مرکزی هم رنگ و بوی
ماتم گرفته و صدای روضه و مداحی های مداحان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) در غم
شهادت مظلومانه سردار دلاور کربلا از هر نقطه شهر به گوش می رسد.
به هر
طرف نگاه می کنم چشمانم از دیدن حجله ها و تکایا حال و هوای شهر را به شور
حسینی مزین کرده و گوش هایم نیز از شنیدن نوای مظلومیت امام شهیدان، غمی
دردناک و جانسوز به وجودم تزریق می کند، ماتمی که اگر چه حاکی از مظلومیت
امام حسین و یاران باوفایشان است اما در عین حال یادآور ایستادگی و استواری
ایشان در برابر ظلم و بیداد زمانه و ظلم ستیزی در برابر ستم دشمنان اسلام
را در ذهن همگان تداعی می کند.
در گزارش پیش رو می خواهم شما را با آئین های عزاداری مردم شهرهای مختلف استان مرکزی آشنا کنم.
آئین های عزاداری مردم استان مرکزی در محرم …
شیوه برگزاری آئین ها در هر شهر و دیار ایران با توجه به تاریخچه کهن آن ارزشمند است.
استان مرکزی با تاریخی دیرینه، آئین
های عاشورایی منحصر به فردی شامل نخل گردانی، علم گردانی، شام غریبان و
تعزیه سیار دارد که به این جریان بزرگ، باشکوه، دینی و مذهبی رنگ و لعاب
خاص بخشیده است.
ثبت چندین آئین عاشورایی استان مرکزی در فهرست آثار ملی …
مدیرکل
میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی در اینباره می گوید:
تاکنون ۱۲ میراث معنوی استان مرکزی مرتبط با ماه محرم، با عنوان آیین های
عاشورایی، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
حسینی این آثار را شامل تعزیه سیار اراک، تعزیه وفس، گَرَکان و تفرش، نخل گردانی شهرهای خمین، تفرش و نراق، مراسم علَم گردانی روستاهای هزاوه اراک و عزالدین تفرش، آئین علَم بَران تفرش، نخل بَران منطقه تَرخوران تفرش و همچنین مراسم جغجغه زنی روستای اَنجدان عنوان کرد.
آئین شام غریبان در خمین …
مردم خمین در شام غریبان هم شمع به دست به امامزاده ابوطالب می روند و تا صبح در کنار نخل به سینه زنی و عزاداری می پردازند.
در
عصر سومین روز از دهه محرم به نخل پارچه نو پوشانده می شود و روز چهارم از
این دهه آن را طناب پیچ می کنند تا نخل استحکام بیشتری یابد.
شب هفتم
دهه اول محرم طره که همان پارچه های سبز است به قسمت پایین نخل بسته می شود
و شب هشتم هم کتیبه های سوزنی که اسامی اهل بیت (ع) و یاران با وفای
سیدالشهدا (ع) داخل آن حک شده روی نخل نصب می شود و شب تاسوعا چادر مخصوص
نخل کشیده می شود.
آیین نخل گردانی؛ یادبودی از نخل‌هایی که بر زمین افتادند …
نخل در بین مردم به معنی و مفهوم تابوت عزا بوده و شکل آن مثل تابوتی تو خالی است که دارای چندین پایه در اطراف و جلو است.
نخل دارای یک راهنما یا مسئول است که
در روی آن قرار گرفته و در بالای آن به ذکر مصیبت و نوحه خوانی می پردازد و
هنگامی که مراسم عزاداری شروع می شود بعد از آخرین هیات، مردم و کسانی که
نخل را همراهی می کنند پشت سر هیات عزاداری، نخل را روی دوش می گیرند و آن
را پس از گذراندن مسیری تا جلوی در مسجد جامع می برند و پس از یک ساعت
اجرای برنامه های ویژه و سخنرانی دوباره آن را به محل قبلی باز می گردانند.
مراسم نخل گردانی تابع رسوم محلی بوده و حداقل از دوره زندیه تا بحال ادامه داشته است.
نخل گردانی در شهرهای خمین و نراق…
خمین …
خمینی های عاشق و دلسوخته آقا اباعبدالله الحسین (ع) مراسم نخل گردانی را از طلوع روز
عاشورا
با بیرون آوردن نخل از جایگاه شروع و تا ظهرعاشورا با گرداندن آنها در دو
خیابان اصلی شهر خمین و مکانی قدیمی که اهالی ان را “چاله نخل” می نامند
ادامه می‌یابد.
نراق …
نخل گردانی در نراق هم که از شهرهای قدیمی استان مرکزی و در حد فاصل دو شهرستان دلیجان و کاشان واقع شده در روز عاشورا برگزار می‌شود.
نخل گردانی شهر نراق یکی از مراسم
سنتی این شهر است که هرساله در چهار آیین شامل روز عاشورا، ۲۸ صفر، ۲۱
رمضان و سالروز شهادت حضرت زهرا (س) برگزار می شود.
این مراسم
که ریشه در فرهنگ و گذشته مردم این شهر دارد از صبح روز عاشورا با بیرون
آوردن دو نخل قدیمی از جایگاه خود شروع و با چرخاندن آن در خیابان امام
خمینی این شهر و کوچه‌های بافت قدیمی شهر آغاز می شود.
این شهر دارای دو نخل بزرگ و کوچک است و در روز نخل گردانی، جوانان با حضور در کنار نخل ها با پوشش پارچه های مختلف لباس عزا بر تن نخل ها می کنند و با ذکر یا علی و یا زهرا، نخل را از محل و جایگاه خود حرکت داده و آن را به میدان اصلی شهر می آورند.
آئین عَلَم گردانی تفرش…
علم
گردانی از جمله سنت های دیرینه مردم تفرش است که از دیرباز در این دیار
رسم بوده و هر سال در نخستین روز محرم، تفرشی های مشتاق در سایر شهرها را
به خود جذب می کند.
این مراسم جذاب و معنوی از آیین های سنتی و مذهبی مردم تفرش که در مناطق مختلف این شهر برگزار می شود.
‘علم’
از چوبی بلند و محکم به طول دو تا سه متر ساخته شده که پارچه ای سیاه به
دور آن پیچیده شده و برفراز و نوک آن قُبه ای گنبدی شکل و یا سرپنجه ای از
جنس برنج نصب می شود که نقش پنج انگشت در بالای آن وجود دارد که بیانگر
انگشتان بریده حضرت ابوالفضل العباس (ع) است و از بالا تا پایین علم نیز با
پارچه های رنگارنگ تزیین می شود.
در آخرین شب ماه ذیحجه خانواده هایی
که علَم دارند مراسم عزاداری و قرائت دعا را در منزلشان برگزار می کنند و
در روز اول با تجمع هیات ها و مردم، این علم ها به حسینیه ها منتقل می شود.
همراه
با این علم گردانی افرادی زیادی حرکت می کنند و فردی علم را نگه داشته،
فردی مداحی و مصیبت می خواند و بقیه افراد گروه هم با همراهی و سینه زنی،
یاد و نام شهدای صحرای کربلا را زنده می کنند.
قربانی کردن و توزیع نذورات و بدرقه
عزاداران با اسپند دود از دیگر برنامه هایی است که هنگام علم گردانی انجام
می شود و هر کس هر نذری دارد در هنگام چرخاندن علم توزیع می کند.
آئین علم گردانی روستای هِزاوه…
علم گردانی از ۳۰۰ سال پیش از روز نخست تا ۱۰ محرم در روستای هزاوه اراک برگزار می شود.
در این مراسم علم به تک تک خانه ها رفته
و صاحبخانه ها هم نذورات خود را برای کمک به هیات، به شخص علمدار داده و
دستمالی به علم می بندند و کسانی که مشکل یا حاجتی دارند، دستمالی را از آن
باز می کنند.
آیین مذهبی علم گردانی در روز عاشورا با بردن علم به تپه
ای موسوم به مبارک و عزاداری و سینه زنی ادامه می یابد و علم در میان سوگ و
ماتم، دوباره به امامزاده احمد (ع) هزاوه باز می گردد.
آیین مذهبی علم
گردانی توسط هیات سادات روستای هزاوه اجرا می شود و شروع این رسم بیرون
آوردن علم از محل نگهداری آن در امامزاده احمد (ع) هزاوه در شب اول ماه
محرم است.
عزاداران هیات سادات هزاوه همگی با لباس های
مشکی و شال های سبز در این آیین شرکت می کنند و علم عاشورا را به عنوان
نماد رشادت علمدار کربلا در روز اول محرم آذین کرده و در میان سینه زنان
عزادار و در بین محله های روستا حرکت می دهند.
همچنین این علم در روزهای
نخست و دوم محرم در محله طره زار، پنجم و ششم محرم در محله سر آسیاب، هفتم
محرم در محله های پایین و میان روستا و نهم محرم در محله های دیگر روستا
به حرکت درمی آید و هنگام علم گردانی، مردم محله های مختلف گوسفند و گاو
قربانی کرده و به عزاداران این هیات نذری می دهند.
طنین چِغچِغه‌های انجدانی ها درعزای شهادت آزادمرد کربلا…
انجدان یکی از روستاهای تاریخی استان مرکزی در ۲۸ کیلومتری جنوب شرق شهر اراک است.
در این روستای تاریخی در روزهای ۱۰ و ۱۱ محرم مراسمی بنام چِغچِغه زنی برگزار می‌شود.
چغچغه ابزاری چوبی و خراطی شده است که با به هم کوبیدن آنها آهنگ‌های موزون ایجاد می‌شود.
روستای
انجدان از دو محله بالا و پایین تشکیل شده و مردم این دو محله با چغچغه
زنی در غم مظلومیت حضرت امام حسین (ع) و یاران با وفایش عزاداری می کنند.
غالبا یک نفر آواها و نوحه‌های محلی سر داده و چغچغه زن‌ها با هماهنگی خاص با چغچغه، جواب او را می‌دهند.
این مراسم ریشه در گذشته مردم انجدان داشته و از زمان قاجاریه دراین منطقه برگزار می‌شود.
تعزیه سیار اراک…
تعزیه سیار اراک یکی از آیین‌های نمایشی سوگواری است که در طول ۱۱ روز اول ماه محرم در بازار سرپوشیده اجرا اراک می شده است.
قدمت این آئین به زمان تاسیس این شهر یعنی بیش از ۲۰۰ سال قبل برمی گردد.
این
آیین با شرکت ۲۵ گروه تعزیه خوان در مجموعه تاریخی بازار اراک با شور
فراوان و به صورت خودجوش با همت مردم و پیشکسوتان هیات های مذهبی انجام می
شود.
حرکت کاروان غم و شبیه خوانی با حضور هیات های قدیمی
اراک از برنامه‌های این آئین سنتی به شمار می‌رود که در گذشته‌های دور توسط
هیات‌ها و گروه‌های تعزیه ۲ محله بزرگ اراک یعنی قلعه و حصار اجرا می‌شد.
تعزیه سیار اراک همراه با یک آئین عاشورایی دیگر در فهرست آثار ملی کشور تحت عنوان میراث معنوی استان مرکزی به ثبت رسیده است.
در این آیین ۲ گروه تعزیه خوان از ۲ بافت جمعیتی مجزا در محله های اصلی شهر وارد بازار می شدند و برای آنکه صدای گروه اول مزاحم گروه بعدی نشود فاصله بین مراسم با چندین پرچم و چلچراغ مجزا می شد.
تعزیه سیار تا سال ۱۳۴۲ خورشیدی به طور جدی دراراک برگزار می شد، اما پس از آن به علت جلوگیری از عزاداری های محرم و شرایط سیاسی وقت حاکم بر کشور، اجرای آن متوقف و پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۱ دوباره از سر گرفته شد اما، دوباره متوقف شد و در سال های اخیر هم تلاش هایی برای اجرای آن صورت گرفته است.
در اجرای تعزیه سیار، نخست نقاره زنان و شترها وارد بازار می شوند، پس از آن گروه سینه زنان و در ادامه هم شبیه خوانان می آیند و طول بازار را طی می کنند.
بازار اراک به دلیل برخورداری از سقف های قوس دار قابلیت انعکاس صدا را دارد و مکان مناسبی برای اجرای تعزیه است و گفته می شود در گذشته، این شهر دارای حسینیه و یا تکیه بزرگ نبوده و بازار، حکمِ مکان را برای مردم و عزاداران ایفا می کرده است.
تعزیه در تفرش…
یکی از آیین‌های محرم در تفرش تعزیه است که ریشه در تاریخ کهن این خطه دارد.
در این شهر و روستاهای اطراف آن تکایایی ساخته شده که هر سال و با فرا رسیدن محرم با استقبال و اشتیاق خاص مردم تعزیه برگزار می‌شود.
تعزیه میراث ماندگار گذشتگان در تفرش بوده و از دوره صفویه در این شهر برگزار می‌شود.
در همه تکیه‌های محله فم در تفرش از روز اول محرم تعزیه‌های مرسوم دهه محرم برگزار شده و هر محله قدویمی این شهر از جمله ششناو، خلچان و زاغرم جداگانه به اجرای این مراسم آئینی می‌پردازند.
پیچیدن نوای تعزیه دو طفلان مسلم در گَرَکان…
روستای گرکان یکی از روستاهای تابعِ شهرستان آشتیان است.
در تکیه قدیمی این روستا هر سال در ایام شهادت ائمه اطهار علیهم السلام تعزیه برگزار می‌شود.
در گذشته تعزیه در تکیه ای در محل حسینیه این روستا برگزار می شد که در زمان قاجار ساخته شده بود.
در
هر روز از دهه محرم و به مناسبت خاص، نسخه های مربوط به همان مناسبت
ازجمله حجه الوداع، مسلم، طفلان مسلم، حر، حضرت علی اکبر(ع) و شهادت امام
حسین ( ع ) خوانده می شود.
در داخل این تکیه، معروف به «سرپل» حجره‌هایی برای نشستن مردم و میانگاهی برای برگزاری تعزیه پیش بینی شده است.
البته نسخه‌های تعزیه در این روستا به گویش گَرَکانی است.
برگزاری تعزیه دو طفلان مسلم و شام غریبان در کنار دیگر تعزیه‌ها، از جنبه‌های باشکوه این مراسم در روستای گَرَکان است.
تعزیه روستای وفس…
تعزیه خوانی در روستای وفس یکی از رسوم نمایشی، آیینی و مذهبی استان مرکزی است و در عین حال جاذبه ارزشمندی برای گردشگران مذهبی است.
به گفته مدیر کل میراث فرهنگی استان مرکزی تعزیه روستای وفس با برخورداری از زوایای فرهنگی و مذهبی متعدد و منحصر به فرد به شماره ۱۲۵ در فهرست آثار معنوی کشورثبت شده و این آیین مذهبی با ویژگی های نمادین، رنگ و پوشش خاص، علاوه بر داستان مصائب امام حسین (ع) در دشت کربلا، زندگی سایر معصومان را هم روایت می کند و در اجرای آن از اشعاری با زبان محلی روستای وفس که همان زبان تاتی استفاده می شود.
تعزیه خوانی در وفس از سابقه ای دیرینه برخوردار است و قدیمی ترین نسخه های تعزیه که الآن در اختیار است به حدود ۲۳۰ سال قبل بر می گردد.
نسخه های تعزیه وفس مربوط به آقا خان بیگ بوده که در خانواده او نسل به نسل منتقل شده و تا به امروز رسیده و در ایام محرم و صفر در این منطقه اجرا می شود.
به گفته سجادی دهیار وفس دو گروه تعزیه به نام دو محله آن که میان
داران و خیبر است از گذشته های دور تاکنون در وفس فعالیت داشته اند که
علاوه بر تعزیه، آیین های عزاداری، زنجیرزنی، سینه زنی و شیون در عزای امام
حسین (ع) و یارانش را در میدانگاه این دو محله اجرا می کنند.
حرف آخر…
زنده
نگهداشتن باورها، رسوم و اعتقادات دینی علاوه بر جلوگیری از ورود فرهنگ
بیگانه به کشور که نوجوانان و جوانان ایران اسلامی را با هدف تهی کردن
ذهنشان از ارزش ها و باورهای دینی نشانه رفته است، راهی برای مبارزه با
تهاجم فرهنگی گسترده و پر هزینه دشمنان نظام مقدس جمهوری اسلامی است.
بنابراین
ضرورت دارد مسئولان، بیش از پیش برای زنده نگهداشتن این ارزش ها با
برگزاری آئین های عزاداری به دور از خرافه که متاسفانه در برخی عزاداری ها
دیده می شود، تنها با هدف ادامه راه سرخ اباعبدالله الحسین (ع) و تلاش برای
نهادینه کردن فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه، تلاش کنند.