این شهر بنا به عللی بدستور فتحعلی شاه قاجار بوسیله یوسف خان گرجی «سپهدار عراق» در سال ۱۲۳۱ هجری قمری (۱۸۰۸ میلادی) در مرز میان بخش های فراهان و کزاز ساخته شده است.
علل بنای شهر :
چون شهر اراک جدید التاسیس است بنابراین دو عامل اساسی را باید مورد توجه قرار داد.
عامل سیاسی – عامل اقتصادی
۱- عامل سیاسی
در اوایل سلطنت قاجار در بلوک عراق (نواحی بین شهرهای قم، ساوه، همدان، ملایر، بروجرد، گلپایگان و اصفهان) بعلت وسعت زیاد نزدیک به ۹۰۰۰ کیلومتر مربع و در حدود یکهزار روستا با جمعیتی فراوان. همیشه ناامنی و اختلافات محلی و بخصوص هجوم گاه و بیگاه ایلات و عشایر مجاور که گاهی حتی امنیت مرکز ایران را بر هم میزدند و نبودن پادگان دائمی نظامی و دور بودن از مرکز حکومت و عدم اطاعت از حکام شهرهای مجاور که گاهی موجب می شد قشون مرکزی برای آرامش و امنیت به این منطقه گسیل شوند، نظیر لشگر کشی سپهدار در زمان فتحعلی شاه برای مبارزه با اهالی دلف آباد که شرح آن در فصل آثار باستانی آمده است.
در زمان فتحعلیشاه قشونی به نام قشون عراق تشکیل گردید و سپهداری آنرا فتحعلیشاه به یوسف خان گرجی محول نمود (۱۲۲۴ هـ). ژنرال سیندلر انگلیسی ۱: سلطان آباد در سال ۱۸۰۸ میلادی توسط یوسف خان گرجی که حاکم ولایت عراق عجم و فرمانده سپاه پیاده نظام دوازده هزار نفری آن سامان بود بنا شد. این سپاهیان منظم بدنبال توصیه های ژنرال گاردان فرانسوی بوجود آمده بودند.
یوسف خان گرجی از فتحعلیشاه تقاضا نمود که برای مرکز قشون عراق عجم، قلعه ای نظامی احداث نماید. پس از موافقت شاه، محل فعلی شهر به علت موقعیت جغرافیائی و نظامی. (سوق الجیشی) مناسب تشخیص داده شد (محل شهر از سه طر به وسیله کوهها و از طرف شمال بوسیله دریاچه نمک و دشت فراهان احاطه شده است).
از طرف دیگر چون در آن زمان مساله سربازگیری به شکل امروزی نبوده و در موقع لزوم از مردم روستاها به عنوان داوطلب و چریک و مزدور استفاده می کردند. بنابراین در منطقه عراق مرکزی بدین مناسبت ضروری بنظر می رسید. گذشته از مسائل فوق برای اداره منطقه از لحاظ اداری و کارکنان حکومتی پایگاه و مرکزی لازم بود که به خاطر مسائل فوق قلعه یا دژ نظامی سلطان آباد احداث، سپس به نام قلعه سلطان آباد پس از آن به نام سلطان آباد. آنگاه عراق و سرانجام در سال ۱۳۱۶ هـ.ق به نام اراک نامیده شد.
۲- عامل اقتصادی :
نواحی وسیع منطقه عراق از مناطق پرجمعیت و حاصلخیز ایران و این محدوده دارای بلوکات ششگانه زیر بوده است.
بلوک فراهان، بلوک شراء بلوک برچلو، بلوک وفس، بلوک سربند و بلوک کزار که حدود یکهزار روستا را شامل بوده و دارای محصولات کشاورزی فراوان به علاوه مرکز بافت قالی که از لحاظ اقتصادی و مرغوبی شهرت جهانی داشته که حتی نام ساروق در اکثر کشورهای اروپائی و امریکا با قالیچه ایران همراه بوده است.
بنابراین روستائیان منطقه برای مبادله کالاهای خود می بایست حدود ۱۰۰ کیلومتر پیاده و یا با چهارپایان طی طریق کنند تا بتوانند محصولات کشاورزی و یا صنعتی خود را به بازار فروش شهرهای مجاور برسانند لذا لازم بود که در مرکز این ناحیه وسیع، شهری بوجود آید که محل مبادله کالا و محصولات کشاورزی روستائیان باشد و چون خط کاروان رو تهران، قصر شیرین، خسروی از این منطقه عبور می کرد ( فراهان، ساروق، خنداب و میلاگرد ) و بوسیله این راه عراق با اکثر شهرها ارتباط پیدا می کرد. گواینکه در گذشته های دور شهرهائی مانند کرج، دلف آباد و دسگترده مرکز مبادله کالا بوده اند. مساله جمع آوری مالیات بخصوص صنعت فرش حائز اهمیت بوده بطوریکه پس از مدت کوتاهی که از بنای شهر گذشت حدود ۳۰ کمپانی خارجی که از همه مهمتر کمپانی زیگلر انگلیسی بود که مرکز آن در منچستر و شعبه آن در سلطان آباد دایر و پس از مدتی اداره گمرک جهت تسهیل امر صادرات در شهر بوجود آمد بطوریکه طبق نوشته ظل السلطان حاکم عراق در سال حدود دویست هزار لیره ارز بخار صادرات فرش وارد این شهر می شده است.
تاریخ بنای شهر اراک طبق نوشته شادروان استاد دهگان.۱
« در محل فعلی شهر اراک ده بزرگی به نام دستگرده یا دستجرده وجود داشته است و از آثار آن ده قناتی به نام قنات ده که در جنوب اراک جاری باقیمانده است. تاریخ خرابی دستگرده تا کنون معلوم نگردیده است و عده یی این خرابی را هم به حساب خرابیهای افاغنه می گذارند». در اوایل دولت زندیه ۹ روستا یا قلعه در محل ده یا شهر سابق ساخته شده است که اسامی آنها بدین قرار است: ۱- قلعه قادر ۲- قلعه نو ۳- قلعه طهماسب ۴- قلعه باباخان ۵- قلعه آسمیع ۶- ده حصار ۷- ده کهنه ۸- قلعه سلیم ۹- ده آزادمرادآباد این ۹ قلعه یا روستا در دو طرف رودخانه شهر در ضلع جنوبی اراک بوده اند.
خرابه های قلعه نو در جنوب شهر باقیست، قلعه حاج طهماسب در شرق قلعه نو، قلعه سلیم درشمال شهر و در کنار زمینهای و رزنه بوده است. قلعه خان باباخان در منتها علیه خیابان عباس آباد. قلعه آزاد مراد آباد در نزدیکی زمینهای ورزنه، قلعه آسمیع ( آقاسمیع ) در نواحی پل گردو (پل راه آهن) در جنوب شرقی شهر.
حصار در غرب اراک کنار رودخانه، ده کهنه نزدیک حصار و قلعه قادر نزدیک کره رود.
این نه روستا در دو طرف رودخانه قرار داشته اند. بدین ترتیب: حصار، ده کهنه، و قلعه های سلیم و آزادمراداباد در غرب رودخانه، قلعه نو و بقیه در شرق رودخانه.
یکی از عواملی که در اکثر روستاهی ایران موجب اختلافات و چند دستگی بین روستائیان بوده است تقسیم آب می باشد. روستاهای نه گانه هم از این بلیه اجتماعی مستثنی نبوده اند. تا اینکه همانطور که در قبل اشاره شد، محمد یوسف خان گرجی مامور ساختن قلعه یی نظامی می گردد. این قلعه با نقشه قبلی و اندیشیده بوده است و از نوع شهرهای شطرنجی می باشد و در آن پیش بینیهای لازم برای اسکان مامورین دولتی و سایر افراد و سرویس ها و خدمات متداول آنروزی شده بود. در صفحات آینده در قسمت سیما و نمای شهر ویژگیهای آن بطور مشروح ذکر خواهد گردید.
تا اینکه بنای ساختمان شهر باتمام میرسد. در آن هنگام سپهدار روستاهای نه گانه را ویران و تمام اهالی را در شهر جدید اسکان میدهد، در استقرار اهالی جدائی مکانی گذشته کاملاً رعایت شده است باین ترتیب که اگر بازار را بجای رودخانه فرض کنیم، اهالی حصار و ده کهنه و قلعه های سلیم و آزادمرادآباد در قسمت غرب بازار (محله حصار) و ساکنین سایر قلعه ها را در قسمت شرق بازار به نام (محله قلعه) اسکان می دهد. ناگفته نماند که گهگاهی بین ساکنین دو محله جدید اختلافات قدیمی ظاهر گشته و موجب ناراحتی هائی شده است.
تاریخ بنای شهر طبق سنگ نوشته های سر در بازار و جلو مدرسه سپهداری که هر دو از بین رفته اند جمله « نمودیوسف ثانی بنای مصر جدید » می باشد که با حساب جمل برابر با ۱۲۳۱ هجری و قمری و ۱۸۰۸ میلادی می باشد. اضافه می کنم که بنای شهری اندیشیده مشتمل بر بنای بزرگ اراک دولتی شامل کلیه ادارات آن روز، مدارس متعدد، تعداد زیادی مسجد و حمام و کوچه و اماکن مسکونی به علاوه دو بازار عمود بر هم و تیمچه های متعدد و برج و بارو و تمام تاسیسات شهری در مدت چند سال ساخته شده و تاریخ فوق سال اتمام بنا می باشد.
نام شهر ابتداء قلعه نظامی، بعد سلطان آباد، شهرستان عراق و در سال ۱۳۱۶ شمسی که راه آهن سراسری شروع بکار نمود به اراک مبدل گشت.