تولّد
آیت اللّه میرزا محمدعلی اراکی، در ۲۴ جمادی الثانی ۱۳۱۲ ق، مطابق با ۱۲۷۳ ش، در شهر اراکْ در خانواده ای متدین و مذهبی دیده به جهان گشود. پدر ایشان حجت الاسلام حاج احمد آقا، مشهور به میرزا آقا فراهانی، از عالمان معروف آن سامان و مادرش نیز از نوادگان امام زاده سید حسن واقف است. پرورش در دامان چنین پدر و مادری، باعث شد تا محمدعلی با بینشی صحیح، قدم در مسیر علم و عمل برداشته و پس از سال ها تلاشْ به سر منزل مقصود برسد.
پدری خدا ترس
حجت الاسلام و المسلمین مرحوم حاج احمد آقا، مشهور به میرزا آقا پدر آیت اللّه اراکی، از اهالی مصلح آباد، حدود ده کیلومتری اراک بود. این مرد خدا ترس و متعبّد، علاوه بر مقامات علمی و عبادی، از امکانات مالی نیز بهره مند و منزلش جای گاه عالمان و بزرگان و مردم آن دیار بود. آیت اللّه اراکی پدرشان را این چنین توصیف می کند: «پدرم یکی از بزرگ ترین نعمت های الهی به بنده بود. او دست پرورده مرحوم ملامحمد ابراهیم اَنجدانی و شیخ اصفهانی بود. مرحوم اَنجدانی از زاهدان عصر خود و مورد علاقه خاص مرحوم شیخ عبدالکریم حائری بوده است.» پدر بزرگوار آیت اللّه اراکی، بعد از ۹۷ سال زندگی پُربار، دارِفانی را وداع گفت.
تحصیل
آیت اللّه اراکی پس از یادگیری خواندن و نوشتن، در نوجوانی وارد حوزه علمیه اراک شد و در درس استاد سید جعفر شِیثی حضور یافت و مقدمات علوم اسلامی را از او فراگرفت. ایشان دروس سطح حوزه را نزد آیت اللّه العظمی سید محمد تقی خوانساری به خوبی پشت سرنهاد و هم زمان با تحصیل دوره سطح، در درس شرح منظومه آیت اللّه شیخ محمدباقر اراکی، معروف به سلطان آبادی شرکت کرد و از دانش آن حکیم فرزانه خوشه ها چید. آیت اللّه اراکی سال ها در درس آیت اللّه العظمی آقا نورالدین اراکی و آیت اللّه العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی شرکت کرده، از دانش و تقوای آن دو مرجع بزرگ نیز بهره ها برد.
آیت اللّه شیخ عبدالکریم حائری و آیت اللّه اراکی
آیت اللّه حائری، علاقه زیادی به آیت اللّه اراکی داشت. نبوغ فکری آیت اللّه اراکی مورد توجه استاد قرار گرفت و به سفارش ایشان معمّم شد و با یکی از بستگان خویش ازدواج کرد.
آیت اللّه اراکی بیست ساله بود که مرحوم آیت اللّه شیخ عبدالکریم حائری یزدی، حوزه علمیه قم را تأسیس کرد و ایشان نیز همراه استاد به قم آمد و مدّت هشت سال از درس فقه و اصول آن مرد بزرگ بهره مند گردید. آیت اللّه اراکی در این مدت، با حضرات آیات سید محمدتقی و سید احمد خوانساری به مباحثه علمی می پرداخت.
در سنگر تدریس
آیت اللّه اراکی در طول بیش از ۳۵ سال تدریس در حوزه علمیه قم، پیچیده ترین مباحث علمی را با گفتاری شیوا و بیانی رسا مطرح می کرد. از ویژگی های درس ایشانْ پرهیز از تکرارو زیاده گویی بود. کلامْ را گزیده و پرمعنا ادا می کرد و اعتقادش بر این بود که طالب علم باید قبل از حضور در درسْ مطالعه کند. آیت اللّه اراکی پس از وفات آیت اللّه سید محمد تقی خوانساری (متوفای ۱۳۷۱ق)، به درخواست شماری از شاگردان او به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت. بسیاری از استادان برجسته حوزه علمیه قم و مسؤولان نظام جمهوری اسلامی، سال ها از محضر گهربار ایشان کسب فیض کرده اند.
آثار
آیت اللّه العظمی اراکی، این عالم بزرگ و مرجع عظیم الشأن، در طول عمر پربرکت خویش، کتاب هایی در فقه و اصول نوشت و درس فقه و اصول بسیاری از استادان بزرگوار خود را، با قلمی عوامْ فهم و خواص پذیر به رشته تحریر درآورد؛ از آن جمله می توان به رساله استفتائات و کتاب النّکاح و الطلاق، و تقریرات درس فقه و اصول آیت اللّه شیخ عبدالکریم حائری یزدی، تقریرات درس فقه آیت اللّه سید محمدتقی خوانساری و شرح و حاشیه بر عروه الوثقی اشاره کرد.
آشنایی با امام خمینی رحمه الله
آیت اللّه اراکی پس از سال ها تحصیل در حوزه علمیه اراک، به دنبال هجرت آیت اللّه حائری یزدی به قم، وارد حوزه علمیه این شهر شد و در درس ایشان شرکت کرد و در همین سال ها با امام خمینی رحمه الله آشنا شد. وی علاقه خاصی به امام خمینی رحمه الله داشت و هماره از فعالیت های سیاسی ایشان بر ضد رژیم پهلوی پشتیبانی می کرد. در سال ۱۳۴۱ به دنبال اعلامیه کوبنده امام خمینی رحمه الله علیه لایحه کاپیتولاسیون و قوانین غیراسلامی مصوّب مجلس شورای ملی، آیت اللّه اراکی نیز به پشتیبانی از ایشان اعلامیه ای صادر کرد و خواستار لغو مصوّبات مخالف اسلام شد. ایشان پس از دستگیری و تبعید امام خمینی رحمه الله در سال ۱۳۴۲ نیز، همواره از آن حضرت حمایت می کرد.
احیای نماز جمعه
حضرت آیت اللّه اراکی، به حق احیاکننده مراسم عبادی ـ سیاسی نماز جمعه در حوزه علمیه قم بود. این مرد بزرگ پس از رحلت آیت اللّه خوانساری، بیش از سی سال نماز جمعه را در مسجد امام حسن عسگری اقامه کرد و روح و جان صدها عالم و دانشمند متقی را با بیان شیرین خویش معطر ساخت. ایشان با استفاده از خطبه های نهج البلاغه، با کلامی شیوا، برق خداترسی را در دل شرکت کنندگان می انداخت و اشک از دیدگان آن ها جاری می ساخت.
حمایت از دفاع مقدس
نظر آیت اللّه اراکی در مورد جنگ تحمیلی این بود که چون این جنگْ دفاع از کیان اسلام و مسلمانان است، شرکت در آن و تقویت رزمندگان واجب می باشد. ایشان درباره جنگ تحمیلی می فرمود: «نظریه من هم مثل آقای خمینی است. آقای خمینی و همه علما نظرشان این است که هرگاه اسلام در خطر باشد، باید تمام مسلمانان در مقام دفاع برآیند… . جنگْ همان دفاع است و پاسداران هم همان جنگ جوها هستند که از حقیقت اسلام حمایت می کنند و همه آن ها مؤیّد و منصورند، ان شاءاللّه ».
پشتیبانی از رهبری
پس از رحلت امام خمینی، استکبار جهانی به امید مخالفت و یا بی اعتنایی مراجع تقلید به انتخاب آیت اللّه خامنه ای به رهبری انقلابْ به وسیله رادیو، تلویزیون و مطبوعات، به تضعیف رهبریِ نظام برخاستند. ولی حمایت مراجع تقلید، به ویژه آیت اللّه العظمی اراکی که خود از مراجع بزرگ تقلید بود، امید دشمنان انقلاب اسلامی را به یأس و ناامیدی مبدّل ساخت. این مرد بزرگ در بخشی از پیام خود به مناسبت رهبریِ مقام معظم رهبری نوشت: «انتخاب شایسته جناب عالی به رهبری جمهوری اسلامی ایران، مایه دل گرمی و امیدواری ملت قهرمان ایران است. شکی نیست که در موقعیت حساس کنونی، حفظ نظام جمهوری اسلامی که از اَهمّ واجبات شرعی است، متوقف به این امر مهم می باشد. اینک این جانب با اِبتهال و تضرع به درگاه ربوبی، و با استغاثه به ناحیه مقدسه حضرت ولی عصر ـ عجل اللّه تعالی فرجه الشریف ـ دوام تأییدات و توفیقات آن جناب را در انجام این مسؤولیت بسیار سنگین خواستارم».
آیت اللّه اراکی در کلام آیت اللّه جوادی آملی
آیت اللّه اراکی با زندگی زاهدانه و سلوک عاری از تقیّد و تکلّفی که داشت، همواره مورد توجه بزرگان بود و آن ها همواره به زهد و تقوا و مراتب علمی و عملی ایشان اشاره کرده، در گفتار و نوشتارْ بر این مهم تأکید می ورزیدند.
آیت اللّه جوادی آملی در این باره می فرماید: «کامل ترین نماز که در صفوفش علما، فضلا و طلاب حضور داشتند، نماز آیت اللّه اراکی بود. این بزرگْ مرجع جهان تشیع، یک قرن را به عنوان عبد مُمتحَن الهی امتحان داد».
انصاف در بحث
به طور مکرر دیده می شد که آیت اللّه اراکی از آن چه گفته بود و بر آن اصرار داشت، با کمال راحتی بر می گشت و می فرمود: «حق با فلان آقاست».تنها کسی که به دنبال علم و معرفت است و وجودی آکنده از اخلاص و معنویت دارد، می تواند این گونه باشد. ایشان در هنگام نقل مطالب علمی و نظرات دیگران، برای احترام صاحب آن نظریه، اسم او را با آداب و القاب ذکر می کرد.
بی اعتنایی به دنی
از مشخصات روحی و اخلاقی آیت اللّه اراکی، بی اعتنایی به زرق و برقِ دنیا و امور مادّی بود. مرحوم آیت اللّه سید محمد تقی خوانساری درباره ایشان گفته بودند: «کوه طلا و خاکستر در نظرش یک سان… [و] شش دانگ حواسش، در امر تحصیل و مطالعه و بحث است.»
آیت اللّه اراکی، یک قرن چشم دل و جان خود را بر جلوه های رنگارنگ دنیا بست تا فارغ از هر امر دیگری، دل بر آستان حضرت دوست نهد.
تدبّر در قرآن
آیت اللّه اراکی در سنین بالا و با کهولت و ضعف، مطالعه و تدبّر و اندیشه در قرآن را ادامه داد.
ایشان انس بسیاری با قرآن داشت و از آن نکات و دقایق بسیاری استنباط می کرد. او بسیاری از قرآن را حفظ بود و در هر ماه، به جز ماه رمضان که سه بار قرآن را ختم می کرد، یک بار کل قرآن را قرائت می فرمود.
اُنس با شب
خلوت با دوست و حضرت حق، اشک و آه عاشقانه در نیمه های شب، طاعات و عبادات بسیار، مداومت بر نمازهای مستحبی و خواندن دعای کمیل در قنوت که هر کس را یارای آن نیست، از صفات روحانی آیت اللّه اراکی بود. مناجات در نیمه های شب ایشانْ سال ها حتی در شب های کوتاه تابستانی نیز ادامه داشت. آیت اللّه اراکی انسی مخصوص با شب و خلوت آنْ و حضور دوست و جدایی از هر چه غیر اوست، داشت.
رحلت
روح ملکوتی آیت اللّه اراکی، در ۲۳ مهر ۱۳۷۳ به ملکوت پیوست. این مرجع بزرگوار، پس از یک قرن تلاش برای هدایت مردم و تربیت بزرگان و عالمان دینْ دارِفانی را وداع گفت و به جمع صالحان و مقرّبان بهشتی پیوست. پیکر پاک آن مرجع والامقامْ در تهران، با حضور رهبر معظم انقلاب، آیت اللّه خامنه ای و دیگر مسؤولان نظامْ بر دوش انبوه مردم عزادار تشییع و بعد در میان عزاداری باشکوه مردم قم، در حرم حضرت معصومه علیهاالسلام به خاک سپرده شد.
پیام تسلیت رهبر انقلاب
رهبر انقلاب آیت اللّه خامنه ای، در بخشی از پیام تسلیت خود در فقدان آیت اللّه العظمی اراکی نوشتند: «این عبد مُمتحَن و عالمِ زاهد و پارسا و این ذخیره گران بهای الهی در روزگار ما و این بقیه سلف صالح و یادگار اساطین علم و عمل و تقوا، از جمله برگزیدگان بود که عمر طولانی و پربرکتش را بی کم ترین خدشه و شائبه ای، در طهارت و نزاهت و قداست و معنویت به سرآورد، راه خدا را با گامی استوار و اراده ای خلل ناپذیر طی کرد و یک قرن دل و جانِ منوّر و پاکیزه خود را، در برابر جلوه های رنگارنگ دنیای فانی تسلیم ناپذیر و تسخیرناپذیر نگاه داشت».